काठमाडौं, नेपाल वैशाख ३० ! नेपालमा नुनको अत्यधिक सेवनका कारण उच्च रक्तचाप, मुटुरोग, मिर्गौला रोग, र मस्तिष्कघात जस्ता गैरसरुवा रोगहरू (Non-Communicable Diseases – NCDs) को प्रकोप बढ्दो छ। विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO) र नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद् (NHRC) का तथ्याङ्कले नुनको अत्यधिक प्रयोगलाई यी रोगहरूको प्रमुख कारकको रूपमा औंल्याएका छन्। स्वास्थ्य मन्त्रालयले यो समस्यालाई सम्बोधन गर्न जनचेतना र नीतिगत सुधारमा जोड दिइरहेको छ, तर चुनौतीहरू कायम छन्।
नुन र स्वास्थ्य समस्याहरू: तथ्याङ्क
WHO ले स्वस्थ वयस्कले दैनिक ५ ग्रामभन्दा कम नुन (लगभग २ ग्राम सोडियम) उपभोग गर्न सिफारिस गरेको छ। तर, NHRC को सन् २०१९ को अध्ययनअनुसार नेपालीहरूले औसतमा दैनिक १०-१५ ग्राम नुन खान्छन्, जुन सिफारिस गरिएको मात्राभन्दा दोब्बरभन्दा बढी हो। यो अध्ययनले नेपालमा ७१% मृत्यु गैरसरुवा रोगहरूका कारण हुने र तीमध्ये मुटुरोग र उच्च रक्तचाप प्रमुख रहेको देखाएको छ।
उच्च रक्तचाप: १५ वर्षमाथिका २५-३०% नेपालीमा उच्च रक्तचापको समस्या छ, जसमा नुनको अत्यधिक सेवनले रक्तचाप बढाएर हृदयघात र मस्तिष्कघातको जोखिम बढाउँछ।
मुटुरोग: मुटुरोग नेपालमा मृत्युको प्रमुख कारण हो, र NHRC को सन् २०२० को प्रतिवेदनअनुसार वार्षिक १,५०,००० मृत्युमध्ये करिब १,००,००० गैरसरुवा रोगहरू (मुख्यतः मुटुरोग) सँग सम्बन्धित छन्।
मिर्गौला रोग: लामो समयसम्म अत्यधिक नुनले मिर्गौलामा क्षति पुर्याउँछ, जसले मिर्गौला विफलताको जोखिम बढाउँछ।
सांस्कृतिक र आर्थिक कारक
नेपाली खानपानमा नुनको प्रयोग अत्यधिक हुन्छ, विशेषगरी अचार, मसला, र प्रशोधित खाद्य पदार्थहरू (जस्तै, चाउचाउ र चिप्स) मा। शहरी क्षेत्रमा प्रशोधित खानाको बढ्दो लोकप्रियता र ग्रामीण क्षेत्रमा परम्परागत नुनिलो खानाको बानीले यो समस्यालाई थप जटिल बनाएको छ। नेपालमा आयोडिनयुक्त नुनको प्रयोगले गलगाँडजस्ता आयोडिन कमीका रोगहरू नियन्त्रणमा ल्याएको छ। UNICEF को २०२० को प्रतिवेदनअनुसार ९०% भन्दा बढी घरपरिवारले आयोडिनयुक्त नुन प्रयोग गर्छन्। तर, अत्यधिक नुनको सेवनले अन्य स्वास्थ्य जोखिमहरू बढाएको छ। गरिबी र कम शिक्षाका कारण नुनको हानिकारक प्रभावबारे जनचेतनाको कमीले यो समस्यालाई थप गम्भीर बनाएको छ।
सरकारी र अन्तर्राष्ट्रिय प्रयास
स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालयले सन् २०२५ फेब्रुअरी १३ देखि गैरसरुवा रोगहरूको स्क्रिनिङ र जनचेतनाका लागि एक महिने अभियान शुरू गरेको छ। यो अभियानले उच्च रक्तचाप, मधुमेह, र क्यान्सरजस्ता रोगहरूको पहिचान र नुनको सेवन कम गर्न सचेतना फैलाउने लक्ष्य राखेको छ।WHO को सहयोगमा नेपालमा ‘SHAKE’ (Salt Habits and Knowledge Enhancement) रणनीति लागू भइरहेको छ, जसले खाद्य उद्योगहरूलाई कम नुनयुक्त उत्पादन बनाउन र जनचेतना बढाउन प्रोत्साहन गर्छ। NHRC ले सन् २०२४-२५ मा नुनको सेवन र गैरसरुवा रोगहरूबीचको सम्बन्धमा क्षेत्रीय तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न नयाँ अध्ययन शुरू गरेको छ।
चुनौतीहरू
तथ्याङ्कको कमी: सन् २०१९ पछिको विस्तृत अध्ययनको अभावले नुनको सेवन र रोगहरूको सम्बन्ध पूर्ण रूपमा बुझ्न कठिनाइ भएको छ।
जनचेतनाको अभाव: ग्रामीण क्षेत्रमा नुनको हानिकारक प्रभावबारे जानकारीको कमी छ, र सरकारी अभियानहरू शहरी क्षेत्रमा बढी केन्द्रित छन्।
नीतिगत कमजोरी: प्रशोधित खाद्य पदार्थमा नुनको मात्रा नियन्त्रण गर्न कडा नीति र कार्यान्वयनको अभाव छ।
समाधानका उपायहरू
विस्तृत अनुसन्धान: क्षेत्रीय र सामाजिक तहमा नुनको सेवनको ढाँचा र रोगहरूको सम्बन्ध अध्ययन गर्न देशव्यापी सर्वेक्षण आवश्यक छ।
जनचेतना: स्थानीय भाषा र सांस्कृतिक रूपमा उपयुक्त कार्यक्रमहरू मार्फत नुन कम गर्ने खाना पकाउने विधिबारे स्कूल र समुदायमा प्रशिक्षण दिनुपर्छ।
नीतिगत सुधार: प्रशोधित खाद्य पदार्थमा नुनको मात्रा नियन्त्रण गर्न र प्याकेजिङमा नुनको मात्रा उल्लेख गर्न अनिवार्य नीति लागू गर्नुपर्छ।
निगरानी: अस्पताल र स्वास्थ्य केन्द्रहरूमा नुनसँग सम्बन्धित रोगहरूको तथ्याङ्क सङ्कलन गर्न डिजिटल प्रणाली स्थापना गर्नुपर्छ।
उल्लेखित विषयहरूद्वारा के कुराको प्रमाणित हुन्छ भने नेपालमा नुनको अत्यधिक सेवनले गैरसरुवा रोगहरूको महामारीलाई बढावा दिइरहेको छ। NHRC र WHO को तथ्याङ्कले ७१% मृत्यु गैरसरुवा रोगहरूका कारण हुने र नुनको सेवन यसको प्रमुख कारक रहेको पुष्टि गरेको छ। स्वास्थ्य मन्त्रालय र अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरूको प्रयासले नुनको सेवन कम गर्न पहल भइरहेको छ, तर प्रभावकारी नीति, जनचेतना, र अद्यावधिक अनुसन्धानको अभावले चुनौती कायम छ। नुनको सन्तुलित प्रयोग र जनचेतनाले मात्र यो स्वास्थ्य संकटलाई नियन्त्रण गर्न सकिन्छ।
स्रोत: नेपाल स्वास्थ्य अनुसन्धान परिषद् (NHRC), विश्व स्वास्थ्य संगठन (WHO), स्वास्थ्य तथा जनसङ्ख्या मन्त्रालय, र UNICEF को प्रतिवेदनहरू।
